De versnippering lijkt compleet. In totaal zijn zeker vier partijen nodig voor een meerderheidskabinet in de Tweede Kamer. CDA, 50PLUS en VVD pleiten voor een hogere kiesdrempel. Is dat de oplossing? Tien vragen over de kiesdrempel.
Hoe is de situatie nu?
Nederland kent formeel gezien geen kiesdrempel. De drempel is gelijk aan de kiesdeler: het aantal benodigde stemmen voor één zetel. Het gaat dan om 1/150 van het totaal aantal stemmen.
Ook om in aanmerking te komen voor een restzetel, moet een partij de kiesdrempel hebben behaald. Bij de afgelopen verkiezingen werd 10.516.041 keer geldig gestemd. Dat komt neer op ruim 70.000 benodigde stemmen voor een plek in de Kamer.
Waarom willen de drie partijen een verhoging?
“We willen zo voorkomen dat de Tweede Kamer te versnipperd wordt en dat er te veel kleine fracties in de Kamer komen”, bevestigt lijsttrekker Henk Krol (50PLUS) schriftelijk. De partij wil een drempel van 3 procent.
“Een verhoging is echt nodig. Anders wordt het land onbestuurbaar. De versplintering neemt maar toe”, vertelt VVD-Kamerlid Barbara Visser. Haar partij pleit in het verkiezingsprogramma voor 5 procent. “De besluitvorming in dit land gaat nu veel te traag. Met minder partijen, gaat dat efficiënter.”
‘De versplintering neemt maar toe’
Het CDA wil een kiesdrempel van drie zetels. “Nieuwe partijen lijken als paddenstoelen uit de grond te schieten”, roept lijsttrekker Sybrand Buma in een videoboodschap. “Versplintering is ook een probleem voor de kleinste fracties zelf, omdat je met één of twee Kamerleden onmogelijk alle beleidsterreinen kunt bijhouden”, vult beleidsmedewerker Peter Dilingh (Binnenlandse Zaken) aan.
Lijsttrekker Sybrand Buma laat in een videoboodschap weten nog verder te willen gaan. Hij ziet het liefst een drempel van drie tot vier zetels.
Wat zeggen tegenstanders?
“Een verhoging is een belachelijk idee”, meent Sarah de Lange, hoofddocent Politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. “Wanneer je de kiesdrempel verhoogt tot drie of vijf procent, heeft dat nauwelijks effect op de bestuurbaarheid. Een flink aantal partijen zit boven die drempel.” Volgens haar is het effect pas echt merkbaar bij een verhoging tot 10 procent. “Dan negeer je de stem van één tiende van je burgers. Dat zou belachelijk zijn.”
Een verhoging heeft volgens haar nog een ander nadeel. “De partijen die je uitsluit, zijn juist de partijen die de coalitie vaak aan een meerderheid kunnen helpen. Je ziet dat de SGP en ChristenUnie dat vaker hebben gedaan.”
‘Arrogantie van de macht’
“Het is een gemakzuchtig en slecht idee”, zegt historicus Geerten Waling, verbonden aan de Universiteit Leiden. “Dat is pure arrogantie van de macht.” Waling bracht onlangs zijn boek ‘Zetelroof’ uit, waarin hij de voordelen schetst van kleine, afgesplitste partijen.
“De grote partijen proberen met de kiesdrempel hun zetelaantal te verhogen. Ook kunnen ze zo makkelijker coalities vormen.” Volgens hem is er absoluut geen sprake van onbestuurbaarheid, zoals de VVD en het CDA suggereren. “Het grote aantal partijen maakt het soms chaotisch, maar wel democratischer. Voor iedere beslissing moeten politici met elkaar in overleg. Zo worden ook de minderheden goed vertegenwoordigd.”
Op 50PLUS na, zijn alle kleinere partijen tegen. Met een kiesdrempel zouden de meeste zichzelf immers om zeep helpen. “Ook minderheden moeten zich vertegenwoordigd voelen”, vertelt Willem de Wildt, beleidsmedewerker (Binnenlandse Zaken) bij de SGP. “Juist de kleine partijen hebben gezorgd dat het land in de afgelopen jaren goed bestuurbaar was, door het steunen van de coalitie.”
Hoe doen andere landen dit?
Het is relatief makkelijk om een zetel in het Nederlandse parlement te bemachtigen. Bij onze zuiderburen geldt sinds 2003 een drempel van vijf procent. Ook in Duitsland en Polen geldt er een van 5 procent. In Turkije is de kiesdrempel met tien procent relatief hoog.
Hoe groot is de kans dat de plannen doorgaan?
Die kans lijkt zeer klein. Voor een hogere kiesdrempel, moet de Kieswet worden aangepast. Alleen de VVD (33 zetels), het CDA (19 zetels) en 50PLUS (4 zetels) zijn voor het verhogen van de kiesdrempel. Samen hebben zij geen meerderheid.
De grondwet hoeft formeel gezien niet te worden aangepast. Hier zal wel discussie over ontstaan. In de grondwet staat de leden van de Kamers ‘worden gekozen op grondslag van de evenredige vertegenwoordiging, binnen de door de wet te stellen grenzen’. In hoeverre een kiesdrempel in strijd is met ‘evenredige vertegenwoordiging’ is zeer discutabel.
Waarom is het onderwerp van discussie?
Allereerst waren er zorgen over het hoge aantal aanmeldingen voor de verkiezingen. In totaal hoopte een recordaantal van 81 partijen één of meerdere zetels te kunnen bemachtigen. Uiteindelijk bleven slechts 28 partijen over. Een groot deel van de ingeschreven partijen kon niet aan de eisen voor deelname voldoen.
Daarnaast vond afgelopen regeerperiode een opvallend aantal afsplitsingen plaats. Dit is natuurlijk iets anders dan politieke versnippering als gevolg van een lage kiesdrempel. Het zorgde wel voor een toegenomen aantal fracties in de Kamer. Met de start van kabinet Rutte II (in september 2012) bestond de Tweede Kamer uit elf fracties. In totaal splitsten acht Kamerleden zich af. Dit leidde tot zes nieuwe fracties. Deze gebeurtenissen hebben de discussie weer doen oplaaien.
Overzicht afsplitsingen
| 7 november 2016 | J. Monasch (PvdA) |
| 25 maart 2015 | J. Houwers (VVD) |
| 13 november 2014 | T. Kuzu (PvdA) en S. Öztürk (PvdA) |
| 28 mei 2014 | N. Klein (50+) |
| 21 maart 2014 | J. van Klaveren (PVV) |
| 20 maart 2014 | R. van Vliet (PVV) |
| 29 oktober 2013 | L. Bontes (PVV) |
In welke mate is er sprake van versnippering?
Het aantal fracties in de Tweede Kamer is al decennialang vrijwel stabiel, blijkt uit onderzoek van de Raad voor het openbaar bestuur (Rob). Het onafhankelijke adviesorgaan geeft de regering en het parlement advies over het functioneren van de democratie. Sinds de jaren ’60 schommelt het aantal partijen tussen de negen en veertien.
“Het daadwerkelijke probleem is het grote aantal middelgrote partijen. Er zijn geen relatief grote partijen meer”, vertelt De Lange. “Dat maakt het onderhandelen bij het vormen van een coalitie enorm lastig. Partijen zullen meer compromissen moeten doen.” Daarnaast zou een kabinet dat uit zoveel partijen bestaat, instabieler kunnen zijn.
‘Het probleem is het grote aantal middelgrote partijen’
Het grote aantal ‘middenpartijen’ heeft volgens de hoofddocent Politicologie nog een ander nadeel. “Doordat een flink aantal partijen concessies doet in een coalitie, worden de ideologische tegenstellingen minder zichtbaar voor de kiezer.”
Welk effect hebben de voorstellen?
Bij een drempel van twee procent (CDA-plan) zou alleen Forum voor Democratie (FvD) uit de Tweede Kamer verdwijnen. De SGP en DENK zitten met 0,1 procent nèt boven de grens. In totaal bestaat de Kamer door de maatregel niet uit dertien, maar twaalf fracties. De twee zetels van FvD zullen als restzetel verdeeld worden, ten gunste van de grotere partijen.
50PLUS wil een kiesdrempel van 3 procent. Opmerkelijk is dat de partij dan zelf nipt in de Tweede Kamer zou blijven, volgens de laatste uitslag. “We staan voor ons punt! Dat we daarbij het risico lopen ‘ten onder te gaan’ aan ons eigen standpunt nemen we voor lief”, laat Henk Krol schriftelijk weten.
Mochten de plannen van de ouderenpartij werkelijkheid worden, verdwijnen ook de SGP, FvD en DENK. De ChristenUnie en PvdD blijven nèt gespaard. De grote partijen groeien in zetelaantal.
Het plan van de VVD heeft grotere gevolgen. In totaal vallen zes partijen af: de ChristenUnie, de Partij voor de Dieren, 50PLUS, DENK, de SGP en FvD. De zetels van deze partijen zullen als restzetel verdeeld worden, ten gunste van de grotere partijen. De Partij van de Arbeid mag ternauwernood blijven. Toch ‘overleven’ alsnog zeven partijen deze maatregel.
Wat heeft het kabinet eerder gedaan tegen versplintering?
Afgesplitste Kamerleden krijgen de benaming ‘groep’. Zij krijgen minder spreektijd en geld. De maatregelen gingen na de afgelopen verkiezingen in.
Daarnaast mogen minder partijen zich aansluiten bij de commissie voor de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CIVD), beter bekend als de Commissie Stiekem. In de volgende Kamerperiode mogen alleen de voorzitters van de vijf grootste fracties lid worden. Dit moet de kans op het lekken van gevoelige informatie verkleinen. Indien gewenst kan de Kamer dit verhogen tot maximaal zeven leden.
Wat zijn alternatieven om met versnippering om te gaan, mocht het een probleem zijn?
Waling en De Lange geven aan dat minderheidskabinetten oplossing kunnen bieden. “Zo’n kabinet doet meer recht aan de ideologische verschillen. De partijen kunnen dan op thema zaken doen met partijen naar keuze. Zo wordt ieder geluid in de Kamer belangrijk”, vertelt De Lange.
De Lange pleit daarbij voor stembusakkoorden. De kandidaten moeten voorafgaand aan de verkiezingen aangeven met welke partijen ze in zee willen gaan. “De kiezer kan dat mee laten spelen in zijn keuze. Dat maakt de verkiezingen transparanter”, vind ze. Vrijwel alle politieke partijen hebben echter laten blijken hier weinig voor te voelen.